आयुर्वेदानुसार शरीराचे संतुलन तीन दोषांवर आधारित असते – वात, पित्त आणि कफ. यातील वात दोष हा शरीरातील सर्व हालचालींना कारणीभूत ठरतो – श्वास घेणे, रक्ताभिसरण, स्नायूंची हालचाल, मल-मूत्र विसर्जन, मज्जासंस्थेचे कार्य आणि मनाची गतीसुद्धा. वाताचे असंतुलन हे शरीराच्या विविध कार्यांमध्ये अडथळा निर्माण करतं आणि अनेक तीव्र व दीर्घकालीन आजारांना कारणीभूत ठरू शकतं.
वात दोषाचे गुणधर्म (Properties of Vata Dosha)
चरक संहितेतील वर्णन – “रूक्षः लघुः शीतः खरः सूक्ष्मः चलः“
वात दोषाचे गुणधर्म:
- रूक्ष (Dry) – कोरडेपणा, कोरडी त्वचा, कोरडे केस
- लघु (Light) – सौम्य किंवा हलकी भावना
- शीत (Cold) – थंडीची संवेदना, थंडीने त्रास
- खर (Rough) – सांधेदुखी, त्वचेतील खरखर
- सूक्ष्म (Subtle) – नसा, मज्जातंतूंत झपाट्याने प्रवेश
- चल (Mobile) – अस्थिरता, कंप, थरथर
या गुणांचा अतिरेक झाल्यास, वाताचे आजार उत्पन्न होतात.
वात वाढण्याची कारणं (Causes of Vata Imbalance)
- अनियमित व हलकासा आहार
- वारंवार उपवास / दीर्घकाळ उपाशी राहणे
- अति प्रवास, थंडीचा अति संपर्क
- चिंता, नैराश्य, अतिताण
- रात्र जागरण / अपूरी झोप
- पचनशक्ती मंद होणे (मंद अग्नी)
वातदोषामुळे होणारे आजार (Common Vata-Related Disorders)
| आयुर्वेदिक नाव | आजाराचे आधुनिक समांतर |
| संधिवात (Sandhivata) | संधिवात, ऑस्टिओआर्थरायटिस |
| गृध्रसी (Gridhrasi) | सायटिका |
| अवबाहुक (Avabahuka) | Frozen Shoulder |
| कटिग्रह / कटिशूल | Lower back pain |
| अर्धांगवायू (Pakshaghat) | Paralysis |
| स्नायुगत वात (Vatavyadhi) | Muscle cramps, Nerve pain |
| वायुगोळा / आध्मान | Bloating, IBS |
| अनिद्रा / अस्थिर चित्त | Insomnia, Anxiety |
आयुर्वेदिक उपचार पद्धती (Ayurvedic Line of Treatment)
1. स्नेहन (Oleation – Internal & External)
वातामुळे निर्माण झालेला कोरडेपणा आणि stiffness स्नेहनामुळे कमी होतो.
- बाह्य स्नेहन: बृंहण तैल, महानारायण तैल, दशमूल तैल यांचा अभ्यंग
- आंतरिक स्नेहन: सिद्द्ध तीळ तैल
2. स्वेदन (Sudation / Steam Therapy)
स्निग्धता मिळाल्यानंतर स्वेदन म्हणजे उष्णता देऊन वातास सहज बाहेर काढणे.
- नाडी स्वेदन
- बाष्प स्वेदन
उपयुक्तता- Frozen shoulder, संधिवात, मुरगळ
3. बस्ती (Medicated Enema – Prime Treatment for Vata)
चरक संहितेनुसार – “Basti is the half treatment for Vata vyadhi”
- अनुवासन बस्ती – स्निग्ध बस्ती, रोज तिळतैलयुक्त
- निरुह बस्ती – काढा व औषधी मिश्रण घालून
- लेखन बस्ती – जडपणा, सूज, व वजन कमी करण्यासाठी
- उत्तर बस्ती – स्त्री रोग, मूत्ररोगात
4. शमन औषधी (Herbal Medicines)
- योगराज गुग्गुळ, महा योगराज गुग्गुळ
- दशमूल क्वाथ
- अश्वगंधा चूर्ण
- वातविध्वंसक रस, एरंड तेल
- शतावरी, शल्लकी, इत्यादी
नोट: औषधी चिकित्सकांच्या सल्ल्याने घ्याव्यात.
वातशामक आहार – काय खावं?
आहार:
- गरम, स्निग्ध, सुपाच्य अन्न
- साजूक तूप, मूगडाळ, भात, सूप
- आले, हळद, हिंग, सुंठ
- ताजं शिजवलेलं अन्न, वेळेवर आहार
टाळावं:
- थंड पदार्थ, आइस्क्रीम
- कोरडं अन्न – पापड, फरसाण
- फास्ट फूड, मैद्याचे पदार्थ
- उपवास, आहारातील अनियमितता
जीवनशैली सुधारणा (Lifestyle Advice)
- नित्य अभ्यंग – रोज तेल लावणे
- योगासने व प्राणायाम – विशेषतः वज्रासन, पवनमुक्तासन, इ.
- ध्यान / प्रार्थना / सुसंवाद – मनशांतीसाठी
- नियमित झोप –रात्री जागरण टाळणे
वात दोष वाढल्यास शरीरात दुखणी, कोरडेपणा, अनियमित हालचाल, मानसिक अस्थैर्य अशा त्रासांना सामोरे जावं लागतं. पण आयुर्वेदिक पद्धतीने योग्य वेळी पंचकर्म, स्नेहन-बस्ती, आणि जीवनशैलीत योग्य बदल केल्यास वात विकारांवर नैसर्गिक, शाश्वत व दुष्परिणामरहित उपचार शक्य आहेत.
वातशामक पंचकर्म आणि सल्ल्यासाठी संपर्क करा:
आत्रेय आयुर्वेद व पंचकर्म क्लिनिक हडपसर, पुणे
मोबाईल नंबर : +91 9860007992
